SERBEST ATIŞ

Basketbolda serbest atış kavramı, saha üzerinde belirlenen özel bir bölgeden ( serbest atış çizgisi; gayrı resmi kullanımda ise faul çizgisi / foul line ya da charity stripe olarak karşılaşılabilir) gerçekleştirilen ve genellikle rakip takımdan bir oyuncuya karşı yapılmış bir faul sonrasında uygulanan bir yaptırım türüdür. Her bir serbest atışın değeri bir puandır.


Serbest atış çok iyi oyuncular tarafından yüksek bir başarı yüzdesi ile tutturulabilen bir hareket şeklidir. NBA Ligi'nde birçok oyuncu % 70 - % 80 gibi bir başarı yüzdesi aralığına ulaşabilmektedir. Ligin en iyi şutörleri, örneğin aralarında Steve Nash, Peja Stojaković, Ray Allen, José Calderón Stephen Curry, Chauncey Billups, Kevin Durant ve Dirk Nowitzki gibi isimlerin bulunduğu oyuncular, bir sezoun boyunca yaklaşık olarak % 90'lık bir serbest atış yüzdesine ulaşabilirler. Bunun yanı sıra, Dwight Howard, DeAndre Jordan, Andre Drummond, Ben Wallace ve Dennis Rodman gibi daha zayıf serbest atış oyuncuları ise ancak % 50'lik bir başarı oranına sahiptirler. Bir serbest atış boyunca, oyuncunun ayağı faul çizgisinin gerisinde olmalıdır, eğer oyuncu ayağının bir kısmı ile bile olsa bu çizgiyi ihlal ederse atışı geçerli olmayacaktır. Her bir serbest atışın, önemli bir puan değerinde olduğu unutulmamalıdır.



Serbest atış sırasında, basketbol topunu kendiyle özdeşleşen bir şekilde aşağıda kavrayan ve % 90'lık bir istatik rakamına sahip olan ünlü oyuncu Rick Barry, bir oyuncuyu serbest atışlarda başarılı bulabilmek için o oyuncunun en az % 80'lik bir başarı grafiği yakalaması gerektiğini beyan etmiştir. Barry'nin rekorunu kıran basketbolcu Mark Price ise, bu başarı sınırının en az % 75 olarak kabul edilmesi gerektiğinden bahsetmiştir. Uzun boylu oyuncular, pota seviyesine ne kadar yakın olunursa o kadar başarılı olunabileceği gibi yaygın bir düşüncenin aksine, genellikle düşük serbest atış yüzdeliğine sahiptirler. Bu duruma muhtemel bir açıklama olarak, yüksek atış isabetleri dolayısıyla, olmaları gerektiğinden daha dik bir pozisyon alarak faul atışlarında başarıyı yakalayamadıklarından bahsedilir. Hem Şöhretler Müzesi (Hall of Fame) üyesi hem de kariyerinde birçok rekorun sahibi bulunan ünlü oyuncu Wilt Chamberlain, sadece % 51.1 gibi tüm zamanların en düşük istatistiklerinden birine sahiptir. Yine düşük istatistiği bulunan O'Neal ve Wallace gibi oyuncular ise, bu zaaflarını kullanmak isteyenler tarafından Hack-a-Shaq (Shaq Darbesi) ve benzeri diğer kasıtlı faullere maruz kalmaktadırlar. Diğer bir taraftan ise, yüksek bir serbest atış istatistiğine sahip olan kimi dev oyuncuların aynı zamanda uzaktan atışlarda da başarılı bir grafik yakalamış olmaları şaşırılmayacak bir durumdur. Örneğin, 2.13 mt.lik boyu ile Dallas Mavericks Takımı'nın forveti Dirk Nowitzki, kariyerinde % 88'lik bir rakama ulaşmıştır.

Serbest Atışa Hükmedilmesi:

Hakemin serbest atışa hükmedebileceği birçok pozisyon vardır.

Birincil ve en çok bilinen hali, bir şu atılma halindeyken oyuncuya faul yapılması durumudur. Eğer oyuncu faul sebebiyle atışını kaçırırsa, şutun saha içerisinde atıldığı bölgenin üç sayılık çizginin içinde ya da dışında olup olmadığına bakılarak, o sayı değerince serbest atışa hükmedilmektedir. Eğer faule rağmen oyuncunun teşebbüs ettiği basket isabetli olursa, basketin geçerliliğine ek olarak bir de serbest atış hakkı tanınır. Bu pozisyon ise, yapılan atışın sayı değerine bakılarak "üç sayılık oyun (three point play) ya da dört sayılık oyun (four point play)" oalrak adlandırılmaktadır.

İkinci olarak, faul yapan bir takımın toplam istatistikleri değerlendirmeye alınabilir. Tek bir periyot boyunca, şut atma teşebbüsü söz konusu olsa da olmasa da, rakip takım birkaç serbest atışa hak kazanabilmektedir. (W)NBA (Kadınlar – NBA)Ligi için bu rakam her çeyrek için dört faul ile sınırlandırılmıştır. NBA Ligi'nde ise uzatmalarda dördüncü, normal çeyrek içinde ise beşinci faulden itibaren; takım faulünün beşten az olduğu (uzatma devresin için dört faulden itibaren) fakat karşılaşmanın son iki dakikası içinde yer alan bir zaman dilimi söz konusu ise, bu kez ikinci takım faul sonrasında, diğer takım oyuncusu iki serbest atış kullanır.

WNBA Ligi'nde ise, çok az bir farkla; NBA'da karşılaşılan takım faul sınırlandırması uzatmalar için üç adetle sınırlı olup, aynı zamanda karşılaşmanın son iki dakikasında değil de son dakikasında buna maruz kalmaları durumunda, rakibe iki serbest atışlık hak sağlayan bir düzenleme mevcuttur. NCAA basketbolunda ise çok daha farklı olarak, bir karşılaşmanın yarısı boyunca yedi kez takım faul biriktirilmesi halinde bir serbest atışa hükmedilir ve bu atış isabetli olursa ikinci bir serbest atış daha verilir. Bu yönteme ise, anılan koşul durumu yüzünden "bir ve bir" (one – and – one) adı verilmiştir. Karşılaşmanın yarısı boyunca ise, takım faulün on taneye ulaşması gibi bir hata söz konusu olduğunda rakibe iki serbest atış hakkı birden tanınmıştır. Kimi koşullarda, takımın faul sayısına bakılarak, hücum faullere hükmedilmeyebilir. Kolej basketbolunda, limit olarak belirlenen takım faullerinin sayısının yüksek olması, bu ligdeki kurallara göre oyunun, NBA ya da FIBA liglerinde yer alan karşılaşmaların aksine, 20'şer dakika süren oldukça uzun bölümlere ayrılmış olmasından kaynaklanmaktadır.

Eğer bir oyuncu faule maruz kalarak, serbest atışını engelleyecek şekilde yaralanırsa; kolej basketbolu kurallarına göre, hücumdaki takım kenardan herhangi bir oyuncusunu serbest atışları kullanmak üzere tayin edebilir ve NBA Ligi'nde ise atışı kullanacak oyuncuyu rakip takım seçer ve yaralanan oyuncu da geri dönemez. Ancak komisyona göre bu faulün yaralama amaçlı, şiddetli bir kusur olduğuna kanaat getirilirse, bu durumda oyuncunun takımı atışı kullanacak şutörünü kendisi belirleyebilir. Burada, hücum oyuncusu faul sırasında herhangi bir kural dışılık sergilerse, rakibiyle bir tartışma ya da kavgaya girişirse, kendisi oyundan atılır ve yerine geçecek şutörü yine karşı takım belirler. Diğer tüm durumlarda faule maruz kalan basketbolcu, kendi serbest atışlarını kendisi kullanacaktır.



Eğer bir takım oyuncusu, koçu ya da ekipte doktor, istatikçi olarak görevli olan diğer kişilerden birisi hakemle hararetli bir şekilde tartışmaya ve şık olmayan kimi hareketlere girişirse, böyle bir durumdaki kişi "teknik faul" olarak isimlendirilen daha ciddi bir yaptırım ile yüz yüze gelecektir. NBA Ligi'nde bir teknik faul, diğer takım avantajına bir serbest atış cezasını beraberinde getirmektedir ve takım sahadaki herhangi bir oyuncusunu görevlendirmekte özgürdür. FIBA karşılaşmalarında ise, NCAA Ligi'nde görülebileceği gibi, her durumda teknik faullere iki serbest atış yaptırımı uygulanır. Her iki durumda da, faulle karşılaşan takımlar, serbest atışı gerçekleştirecek oyuncuyu saha içinden seçebilmekte ve atış gerçekleştikten sonra da top avantajını elde eden taraf olmaktadır. Herhangi bir ribaund durumu söz konusu olamayacağı için, serbest atışlar kullanılırken çizgi etrafında dizili olarak bekleyen herhangi bir oyuncu da bulunmamaktadır.

Son olarak, eğer bir hakem tanık olduğu faul için, gereğinden çok daha fazla agresif olduğu ya da basketbol topuna yönelik değil de tamamen oyuncuya karşı yapılmış bir hareket geliştiğini düşünürse diğerlerinden çok daha ciddi bir faul şekli kararı çıkarabilir. Uluslararası karşılaşmalarda "sportmenlik dışı faul (unsportsmanlike foul)" ve NBA ya da NCAA basketbolundaki adı ile "kasıtlı sert faul (flagrant foul)" olarak tanımlanan bu hareketlerden oyuncu sorumlu tutulur ve faulün ciddiyet derecesine göre oyundan atılmaya kadar varabilecek cezalara sebep olur. Karşıdaki ekip iki serbest atış ve top avantajını kazanmış olmakla birlikte, teknik faullerin tersine, oyuncunun kendisi serbest atışları kullanmaktadır.

" Topsuz alanda faul (fouls away from the ball)" topun ya da topa sahip olan oyuncunun yakınlarında meydana gelmeyen diğer kural dışı hareketleri açıklayan bir ifadedir ve yukarıdaki ikinci durum gibi ele alınmaktadır. Çoğu zaman, savunma oyuncuları rakiplerinin ribaund almasını engellemek için onları tutarak geri çekebilirler ya da perdeleme esnasında sert müdahalelerde bulunabilirler ve böylece faul kararları ile karşılaşabilirler. Bu durumlarda genellikle şahsi fauller emsal alınarak ceza uygulanır. NBA Ligi'nde, periyodun bitişine iki dakika kalması ve rakibin takım faul limitini doldurması durumlarında, topsuz alanda faul (bir başka deyişle off-ball foul) yaptırımı bir serbest atış ve top avantajı olarak uygulanmaktadır.

Serbest atışlar kendine özel bir nizam içermektedir. Şutör serbest atış çizgisi gerisinde ( kenardan 5,8 mt. ve potadan 4,6 mt. ) yerini alır. Diğer tüm oyuncular, basketbol topu şutörün elinden ayrılana kadar, bulunmaları gereken yerlerinden ayrılamazlar. Savunan takımdan 4'e kadar ve hücum ekibinden ise 2 oyuncu olmak üzere, boyalı alan (key / ampul) sınırı boyunca sıralanırlar. Bu oyuncular genellikle topun ribaundunu alacak olan kişilerdir. Her iki yanda üçer oyuncu olacak şekilde eşit bir dağılım vardır ve savunma oyuncusu, daima potaya en yakın olan noktada bulunur.

Kalan oyuncular, serbest atış çizgisi ve üç sayılık atış sınırından geride, hayali bir hat üzerinde yer alırlar.

Basketbol topu atışı yapan oyuncunun elinden ayrılmadan önce, bu oyunculardan birisinin bulunduğu yeri terk etmesi ya da topa müdahale etmesi tümüyle önemli bir kural ihlalidir. Ek olarak, şutör topu beş saniye (Amerika'da on saniye) içinde elinden ayırmak zorundadır ve top potaya dokunana kadar, serbest atış çizgisini ihlal etmeme sorumluluğu devam eder. Bununla birlikte yine de, serbest atış teşebbüsü esnasında yan tarafta bulunan oyuncular bulundukları yerde, çizgi sınırlarını ihlal etmeden zıplayabilirler. Şutörün kendisi tarafından yapılacak bir kural ihlali, serbest atışın geçerliliğini sonlandırır; eğer savunan takımdan gelen bir kural dışı müdahale sonucu oyuncu atışı kaçıracak olursa, yerine bir serbest atış daha hükmedilir; faul, hücum ekibi tarafından gelecek ya da atış isabetsiz olursa, bu durumda savunan takım lehine top hakimiyeti sağlanmış olur.

FIBA kurallarına göre, kural ihlali atışı yapan oyuncu tarafından değil de, diğer oyuncular tarafından gerçekleştiriliyorsa ve atış potaya ulaşarak isabet kaydettiyse, ihlalin ne olduğuna bakılmaksızın sayı geçerli olarak değerlendirilir.

1954 – 1955 Sezonu ile birlikte NBA, kural ihlali yapan ve takım limitleri dolmuş ekiplere karşı işletilmek üzere, üç sayılık atış esnasında faule maruz kalan tarafa sadece iki sayı kazandırabilen iki serbest atış hakkı, "iki için üç (three to make two)" olarak adlandırılabilecek bir kuralı uygulamaya almıştır. 1979 yılında ise yaptırım kuralları, çok sert kasıtlı fauller, atış esnasında isabetsizliğe yol açan faul ve oyuncunun kollarını hedef alan fauller eklenerek genişletilmiştir. 1981 – 1982 sezonunda bu kural, benzeri bir başka kural olan "bir için iki (two to make one)" kuralında olduğu gibi, kaldırılmıştır.

1956 yılında, Wilt Chamberlain'in serbest atışlarını takip ederek smaça çevirmesi dolayısıyla, NCAA Ligi'nde serbest atış süreci tamamlanana kadar oyuncunun ayaklarını çizginin gerisinde tutma şartı getirilmiştir ve daha sonraki dönemlerde NBA de bu kuralı uygulamaları kapsamına almıştır.

Stratejisi:

Daha önce de bahsedildiği gibi, bazı basketbolcular, yetersiz performans gösterebilen serbest atış oyuncularıdır. Karşılaşmalar tarihine göz atıldığında, zayıf serbest atış oyuncularına örnek olarak verilebilecek yıldız isimler arasında Wilt Chamberlain, Ben Wallace ve Shaquilee O'Neal gibi isimler göze çarpmaktadır. Bu sebep dolayısıyla, kullanacakları serbest atışların bir ya da ikisini de kaçırmaları ve dolayısıyla top avantajının da savunan takıma geçebilmesi beklentisiyle böyle oyuncular üzerinde kasten faul yapılması gibi bir strateji vardır. Hatta bu yöntem, örneğin Shaquille O'Neal için uygulanan faullerde olduğu gibi, "Shaq Darbesi (Hack-a-Shaq) adıyla, kimi zaman adeta belirli oyuncularla özdeşleştirilmiştir. Dwigt Howard da, tanınmış bazı oyuncularda olduğu gibi, bu kullanıma başvurulan isimler arasındadır.

Geride olan bir takım için, karşılaşmadaki kimi fauller zaman kazandırması açısından avantajlı olabilmektedir. Ancak elbette bu ihtimalin yanı sıra, karşılaşma liderliğini elinde bulunduran takım için, kullanacağı serbest atışlar doğrultusunda üstünlüğünü koruma şansı da vermektedir. Yenilgisi devam eden ekip, ikinci serbest atışın kaçırılması ve top hakimiyetinin kazanılması durumunda aradaki farkı kapatacak kuvvetli bir atak fırsatı arayışına girecektir. Bu stratejide önemli olduğu için birçok takım oyunun ilerleyen dakikalarında, serbest atış yüzdelikleri yüksek olan oyuncu değişikliklerine gidebilmektedir. Karşılaşmanın bir tarafı için, skora yönelik olarak başvurulabilecek son bir çare olmasıyla birlikte, diğer üstün olan takım için ise oyunu uzatarak liderliğini koruma ve oyunu bitiren taraf olma şansını da, aynı oranda içermektedir.

Savunan tarafın üç sayı kadar kritik bir üstünlük bulundurduğu karşılaşmalarda, eğer bitime birkaç saniyeden fazla kalmamış ise süreyi uzatarak hücumu oyalamak amacı ile faullere başvurulabilmektedir. İyi ayarlanmış bir zamanlama söz konusu ise karşı taraf atak geliştirebilmek için yeterli boşluk ya da düzen fırsatı bulamayacaktır. Böylesi yakın skor farkı olan hallerde, takım üçlük atışı ile farkı kapatabilecek bir oyuncusunu sahaya sürmeyi isteyecektir ancak lider takım da avantajına sahip çıkmak için şutöre faul uygulamaktan çekinmeyecektir çünkü faul yaptırımı olan iki adet serbest atış isabet kaydetse bile son birkaç saniyede oyunun dengesinin bozulmasına yetmeyecektir. Geride kalan takımın hücumunda karşılaşılan bir faul olması halinde, serbest atışları kullanacak olan gerideki takım bilerek ikinci serbest atışı kaçırmayı tercih edebilir. Böylece son atış sonrası savunan ve liderliği zaten elinde bulunduran rakibe geçecek olan top hakimiyetini, bir hücum ribaundu alarak engellemeyi ve mümkün olursa hızlı bir atakla farkı kapatmaya yönelik yeni bir hücumu organize etmeyi deneyebilirler. Son saniyelerde ve kapatılabilecek bir farka dönük oyunlar için uygun olan bu yöntemin dört ya da daha fazla farka sahip karşılaşmalar için kullanılması, teorik olarak sadece üç sayılık oyuncuların antrenman yapması teşebbüsünden öte bir fayda sağlayamayabilir.

• Basketbol Kursu Blog Yazıları